ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 5، مرداد 1404 ، شماره پی در پی 111

نگاهی معرفتی بر رؤیای حضرت ابراهیم علیه السلام در فصِّ اسحاقی

صفحه (175 - 192)
زهرا غفاری ، عبدالرضا سیف (نویسنده مسئول)، حمیرا زمردی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1404

چکیده

زمینه و هدف: رؤیای حضرت ابراهیم(ع) در فص اسحاقی از فصوص‌الحکم ابن عربی، نه تنها تجربه ای رؤیایی بلکه جلوه ای عمیق از شهود عرفانی و تجلی حقیقت الهی است. این رؤیا به مثابه نمادی از عشق الهی، تسلیم مطلق، و مقام خُلّت، دربردارنده تأویلاتی است که سالک را از مرتبه ظاهر به باطن حقیقت و از کثرت به وحدت میرساند. هدف این پژوهش تحلیل معرفت‌شناسانه و عرفانی این رؤیا بر اساس مبانی فکری ابن عربی است؛ به ویژه در نسبت آن با مفاهیمی چون وحدت وجود، تأویل رؤیا، و کشف شهودی.

روش پژوهش: این مقاله با رویکرد تحلیلی- تفسیری و بر مبنای منابع کتابخانه ای، به واکاوی آموزه های عرفانی ابن عربی در باب رؤیای حضرت ابراهیم پرداخته و از مفاهیم کلیدی عرفان نظری برای تحلیل این رؤیا بهره گرفته است.

یافته ها: رؤیای حضرت ابراهیم در این فص، نه صرفاً امری نمادین یا اخلاقی، بلکه تجربه ای وجودی و معرفتی است که در پرتو تأویل عرفانی، پرده از حقیقت توحید و وحدت وجود برمیدارد. ابن عربی با تفسیر این رؤیا، راهی برای درک شهودی حقیقت، قرب الهی، و عبور از مرزهای عقل و صورت ارائه میدهد؛ به گونه ای که مقام خُلّت در این سیر، به مثابه نقطه اوج فنا در عشق الهی تجلی مییابد.

نتیجه گیری: رؤیای حضرت ابراهیم در منظومه فکری ابن عربی، حلقه ای میان خواب، شهود و حقیقت است و در قالب تأویل عرفانی، راهی برای کشف وحدت حق و خلق، فنا، و وصول به مقام توحید ناب به دست میدهد.

کلمات کلیدی
رؤیای حضرت ابراهیم , وحدت وجود , سلوک عرفانی , مقام خُلّت , ابن عربی

• قرآن کریم
• ابن عربی، محیی‌الدین. (۱۲۹۳ قمری). فتوحات مکیه. بولاق، ص 508
• -----------------. (1395). نقش خیال: دیدگاههای ابن عربی درباره خیال. تدوین: محمود محمود الغراب. ترجمه: دکتر محمد فرهمند، تهران: انتشارات فرایان، ص 9.
• ایزوتسو، توشیهیکو. (۱۳۷۸). تصوف و تائوئیسم. ترجمه: دکتر محمد جواد گوهری. تهران: انتشارات روزنه، صص28 – 31.
• بهرامی، میترا و کاظم‌خانلو، ناصر. (۱۴۰۴). «بررسی تطبیقی تصویر ابلیس در منطق‌الطیر عطار و تفسیر ابوالفتوح رازی». نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب سابق)، دوره ۱۸، شماره ۱۰۷، صص ۱–۱۸.
• داودی‌مقدم، فریده. (1399). «تحلیل بن‌مایۀ عشق در حکایتهای عرفانی کشف‌الاسرار». ماهنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب سابق)، سال سیزدهم، شماره پنجم، شماره پیاپی ۵۱، صص ۲۲۱–۲۳۸.
• دیلمی، حسن بن محمد. (۱۳۷۱). إرشاد القلوب. ج ۱. الشریف الرضی (قم - ایران
• رازی، نجم‌الدین. (۱۳۸۹). مرصادالعباد. به اهتمام ریاحی، محمد امین. تهران: عطا، ص 171.
• سرمدی، نفیسه. (۱۳۸۸). «از قدرت خیال به عالم مثال (نقش صور معلقه در فلسفه سهروردی)». فصلنامه علمی-پژوهشی آیینه معرفت، دوره ۷، شماره ۱۸، صص 60- 82.
• زمانی، کریم. (۱۳۹۵). شرح جامع مثنوی معنوی. جلد ۱. تهران: اطلاعات، ص 118، بیت 227.
• ---------. (1395). شرح جامع مثنوی معنوی. جلد ۳. تهران: اطلاعات، صص1067- 1068، ابیات 4174 – 4177.
• خوارزمی، حسین. (۱۳۷۹). شرح فصوص الحکم. به کوشش: حسن زاده آملی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ص 373.
• خواجه حافظ شیرازی، مولانا شمس‌الدین محمد. (۱۳۸۳). دیوان غزلیات. به کوشش دکتر خطیب رهبر، خلیل. تهران: چاپ مروی، غزل 493.
• کربن، هانری. (۱۳۵۸). ارض ملکوت. ترجمه: سید ضیاءالدین دهشیری. تهران، ص 213.
• ---------. (1384). تخیل خلاق در عرفان ابن عربی. ترجمه: دکتر انشاءالله رحمت‌اللهی، تهران: انتشارات نیل، ص 322.
• کاشانی، عبدالرزاق. (1321ق.). شرح فصوص الحکم. قاهره، صص 84 – 86.
• کاشانی، عزالدین محمود. (۱۳۸۹). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. به کوشش: جلال‌الدین همایی، تهران: دایره سفید، ص 171.
• قیصری، داوود. (۱۲۹۹ق). شرح فصوص الحکم ابن عربی. بمبئی، ص 25.
• مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحار الأنوار. تحقیق: المیانجی، السید إبراهیم؛ البهبودی، محمد الباقر. المجموعه: مصادر الحدیث الشیعیه ـ القسم العام. الطبعه: الثالثه المصححه، جلد 12، ص 35.
• مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. (۱۳۷۹). مثنوی معنوی. تهران: انتشارات نگاه، دفتر سوم، بخش 98.
• ------------------------. (1395). دیوان شمس تبریزی. قم: ملینا، غزل 151.
• موحد، محمدعلی؛ موحد، صمد. (۱۳۹۸). درآمد، برگردان متن، توضیح و تحلیل فصوص الحکم ابن عربی. تهران: ستاره سبز، صص 350، 356 و 381.
• موسوی، سیدمهدی و دیگران. (1385). «خواب، رؤیا و وحی از منظر ابن عربی». فصلنامه علوم دینی، ۱۴(۶۱)، صص 49 – 60.
• منصوری لاریجانی، اسماعیل. (۱۴۰۱). ترجمه و شرح فصوص الحکم ابن عربی. قم: بوستان کتاب، صص 172 و 182.
• نسفی، عزیزالدین. (۱۳۷۲). انسان کامل. با مقدمه هانری کُربن (مقدمه به فارسی). ترجمه دکتر سید ضیاءالدین دهشیری. صص ۴۴ و ۱۱۴.
• وارم ابن ابی فراس، مسعود بن عیسی. (۱۳۶۸). مجموعه وارم (تَنبیهُ الخَواطِر و نُزهَهُ النَّواظِر). قم: مکتبه الفقیه، ص 112.